Nasz Patron
Profesor Jerzy Stelmach był polskim prekursorem inicjatywy popularyzacji fizyki i nauk przyrodniczych za pomocą tzw. centrów nauki. Jego idea została przedstawiona w 2000 roku władzom Uniwersytetu Szczecińskiego, a także lokalnym władzom samorządowym miasta Szczecina i Województwa Zachodniopomorskiego. Pierwsza jego idea powstała w lipcu 2000 roku w której Centrum Nauki w Szczecinie miało być wielofunkcyjnym planetarium („Uniwersarium”: planetarium, kino IMAX, laserium oraz interaktywne ekspozycje z astronomii i fizyki). Już 7 września 2000 odbyło się spotkanie grupy inicjatywnej „Uniwersarium” pod przewodnictwem ówczesnego rektora prof. Zdzisława Chmielewskiego z lokalizacją centrum przy al. Papieża Jana Pawła II (wówczas al. Jedności Narodowej). Od tej pory pojawiały się różne koncepcje centrum. 18 października 2001 powstaje idea Centrum Nauki i Techniki (z planowaną lokalizacją na terenie obecnego CH Galaxy) pełniącego rolę permanentnego festiwalu nauki. Idea „Uniwersarium” została tu rozszerzona o ekspozycję z dziedziny nauki i techniki oraz ekspozycję interaktywnych doświadczeń z nauk ścisłych przeznaczonych dla różnych grup wiekowych. 9 stycznia 2002 powstaje idea Centrum Nauki i Sztuki (z lokalizacją przy al. Papieża Jana Pawła II), w ramach której zostają włączone interaktywne elementy związane ze sztuką (np. sala filharmonii). W roku 2004 powstają nowe koncepcje Centrum Nauki: „Interaktywny Park Nauki wraz z kinem IMAX” oraz „Bałtyckie Centrum Nauki i Techniki” obie z lokalizacją na Łasztowni przy ul. Energetyków. Ogólnie w latach 2002–2008 powstają powstają różne koncepcje budowy i lokalizacji Centrum Nauki i Sztuki pod przewodnictwem prof. J. Stelmacha, jako Pełnomocnika Rektora US ds. Centrum Nauki i Sztuki (pełniącego tę funkcję od 12 lutego 2002).
Niestety nie udało się na tym etapie pozyskać środków na realizację przedsięwzięcia w planowanej skali tak, jak później uczyniono to w Warszawie (Centrum Nauki Kopernik) oraz w Gdańsku (Centrum Nauki Hewelianum).
Ostatnią koncepcją Centrum Nauki w Szczecinie jakiej poświęcił się prof. Stelmach było Muzeum Morskie (MM). 1 grudnia 2010 prof. Stelmach został powołany przez Marszałka Województwa do Rady Muzeum Narodowego w Szczecinie w celu wspierania tej inicjatywy Muzeum Morskiego. Powołano Radę Programową ds. rozwoju Muzeum, którego profesor został przewodniczącym. Pod jego kierunkiem wypracowano koncepcję merytoryczną, która stała się podstawą do rozpisania konkursu architektonicznego na nowy gmach siedziby Muzeum Morskiego. Dla tej koncepcji prof. Stelmach opracował część interaktywną poświęconą falom: fale wodne, fale sejsmiczne, fale akustyczne, fale elektromagnetyczne, fale w mechanice kwantowej, fale w kosmosie (także fale grawitacyjne). Jednak przed śmiercią prof. Stelmacha (3 marca 2012) nie doszło do realizacji tego przedsięwzięcia.
Raz zrodzona idea utworzenia centrum nauki w Szczecinie nie dawała spokoju Profesorowi, który postanowił działać na mniejszą, ale jak najbardziej skuteczną skalę, doprowadzając w listopadzie 2002 roku do powstania interaktywnej wystawy doświadczeń z fizyki "EUREKA". Wystawa szybko stała się wizytówką nauk ścisłych w mieście, województwie, a potem w całym kraju i zdobyła popularność wśród dorosłych i młodzieży, nauczycieli, biznesmenów i polityków. Przez dziewięć lat istnienia wystawę odwiedziło ponad 200.000 osób w tym wiele grup zorganizowanych szkolnych i kolonijnych a także odbywały się tutaj np. urodziny itp. wydarzenia. Wystawa była prezentowana na wielu imprezach wyjazdowych w Polsce i za granicą (np. w Rostocku w Niemczech). Wystawa ma i miała czasowo swoje filie w takich miejscowościach jak Gorzów Wielkopolski, Międzyzdroje, Kołobrzeg, Bydgoszcz, Gdańsk, Olsztyn, Grodzisk Wielkopolski, Czarnków. W dniu 23 czerwca 2009 roku została otworzona stała filia "EUREKI" poświęcona astronomii wraz z cyfrowym planetarium "Astronomiczna Eureka" w wieży Muzeum Narodowego w Szczecinie. W dniu 21 października 2010 powstała kolejna filia wystawy "Eureka Ruchu" znajdująca się w Muzeum Techniki i Komunikacji w Szczecinie.
Profesor Stelmach był także pomysłodawcą realizacji projektu budowy dziesięciu doświadczeń wszech czasów. Trzy doświadczenia z projektu zostały już zrealizowane (wahadło Foucault, doświadczenie Cavendisha, doświadczenie Younga) przy współpracy "EUREKI" z lokalnym samorządem.
W dniu 24 stycznia 2011 roku profesor Jerzy Stelmach wraz z prof. Mariuszem Dąbrowskim zaprezentowali opracowaną przez nich i wykonaną przez zespół techniczny "EUREKI" pierwszą w Polsce interaktywną wystawę dotyczącą generacji energii z jądra atomowego „Atomowa Eureka – E = mc²”. Wystawę wspierało Ministerstwo Gospodarki ówczesnego Rządu RP. Otwarcie wystawy odbiło się szerokim echem w lokalnych i ogólnopolskich mediach. Wystawa okazała się kolejnym trafnym przedsięwzięciem kierowanym przez prof. Stelmacha, a prostota interaktywnego modelu jądra atomowego symulowanego magnesami i krążkami stalowymi zadziwia także wielu profesjonalistów.
Lista działań prof. Jerzego Stelmach w zakresie popularyzacji fizyki jest imponująca. Materiały dotyczące tego tematu zajęłyby niejeden artykuł, książkę, płytę DVD, czy też inny nośnik informacji. Pozwolę sobie jednak wymienić je w największym skrócie. Profesor Stelmach zorganizował kilkaset otwartych pokazów publicznych z fizyki nie tylko w Szczecinie i okolicach, ale także w kilkunastu innych miastach Polski (Warszawa, Poznań, Zielona Góra, Toruń, Bielsko-Biała, Zakopane itd.). Zorganizował kilka publicznych happeningów popularno-naukowych m. in. w Szczecinie, Gorzowie i Kołobrzegu, a także w miastach niemieckich (trzykrotnie w Rostocku w ramach imprezy ,,Science and Sail’’ – 2005 r., 2006 r. 2007 r. oraz jednokrotnie w Prenzlau 2008 r. i w Pasewalku 2009 r.), a także dwukrotnie na promie do Szwecji (2008 r., 2009 r.). Organizował kilkukrotnie pokazy (z półkulami magdeburskimi, ciekłym azotem i beczką Pascala) w czasie ,,Nocy Naukowców”, „Dni Morza” oraz Zachodniopomorskich Festiwali Nauki w Szczecinie oraz w trakcie „Pikników Naukowych” w Warszawie.
Profesor Stelmach przewodniczył społecznej Radzie Konsultacyjnej składającej się z kadry naukowej szczecińskich uczelni, której celem było opracowanie merytorycznej koncepcji mającego w Szczecinie powstać interaktywnego „Muzeum fal”. Brał także aktywny udział w pracach nad utworzeniem Muzeum Techniki i Komunikacji. Opracował też koncepcję merytoryczną planowanego tematycznego Centrum Nauki w Tychach poświęconego Ziemi. Profesor Stelmach przedstawił także swoją własną koncepcję merytoryczną Centrum Nauki Hewelianum w Gdańsku, która uplasowała się na trzecim (nagrodzonym) miejscu w rozpisanym przez dyrekcję Centrum konkursie.
Wiedza i osobowość medialna prof. Stelmacha pozwoliła mu także na niesłychanie aktywny kontakt z mediami. Jego udział w programach radiowych i telewizyjnych (lokalnych i ogólnopolskich) popularyzujących fizykę, astronomię i kosmologię to co najmniej kilkanaście wystąpień rocznie. Wywiady dla prasy mogą być na przestrzeni lat 2000-2011 liczone w setki.
Profesor Stelmach był z wykształcenia fizykiem teoretykiem i kosmologiem - pasja w popularyzacji fizyki zaprowadziła go jednak do jak najbardziej praktycznych zadań eksperymentalnych, doświadczeń pokazowych i interaktywnych.
Jego spuścizna pozostanie na długo w pamięci środowiska nauki, edukacji oraz szerokiego społeczeństwa w Szczecinie, Polsce i na świecie.
M.P.Dąbrowski
W dniu 9 listopada 2012 roku odbyła się specjalna sesja poświęcona twórczości naukowej oraz działalności popularyzatorskiej prof. Jerzego Stelmacha. Sesja była połączona z obchodami X-lecia utworzonej przez Niego wystawy interaktywnej "Eureka"
W trakcie sesji wygłoszone zostały następujące referaty:
- "Jerzy Stelmach - prekursor centrów nauki w Polsce" prof. Mariusz P. Dąbrowski.
- "Jerzy Stelmach i jego wizja popularyzacji nauk ścisłych" dr Tadeusz Molenda.
- "Ciemna energia w pracach naukowych prof. Jerzego Stelmacha" dr Tomasz Denkiewicz.
- "Matematyka nie jest nauka eksperymentalną ... ale ... dlaczego "Matematyczna Eureka?" dr Małgorzata Makiewicz.